مواد ضدعفونی‌ کننده

مواد ضدعفونی‌ کننده یا آنتی سپتیک (antiseptic) دسته‌ای از ضدمیکروب‌ها هستند که در سطح بافت‌های زنده‌ی پوست و بدن مورد استفاده قرار می‌گیرند و بر باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و هم‌چنین اسپور باکتری‌ها اثر می‌گذارد و در مواردی موجب جلوگیری از رشد آن‌ها می‌شود. مواد ضدعفونی‌کننده در دو دسته قرار می‌گیرند: مواد ضدعفونی‌کننده‌ی باکتریوسید (Bactericide) که از طریق نابودسازی دیواره‌ی سلول باکتری‌ها و متعاقباً جذب آب، تورم و ترکیدن سلول باکتری، سلول باکتری مستقیماً نابود می‌شود و مواد ضدعفونی‌کننده‌ی باکتریواستاتیک (Bacteriostatic) که از رشد و تقسیم سلولی باکتری جلوگیری می‌کنند.
باید دقت شود که ضدعفونی‌کننده‌ها تنها برای استعمال خارجی است و نباید به دهان، چشم، گوش و دستگاه تنفسی راه یابد. هم‌چنین ضدعفونی‌کننده‌ها را نباید با هم مورد استفاده قرار داد؛ مثلاً صابون، ساولن را بی‌اثر می‌کند. البته باید ذکر شود که مواد ضدعفونی‌کننده را باید در مقادیر کم استفاده نمود.
غلظت ضدعفونی‌کننده باید کاملاً متناسب و تنظیم‎‌شده‌ باشد؛ غلظت کم ضدعفونی‌کننده‌ها می‌تواند موجب رشد ارگانیسم‌هایی از قبیل باکتری‌ها و ویروس‌هایی که نسبت به آن ماده پایداری و مقاومت دارند شود و هم‌چنین غلظت بالا می‌تواند به بافت‌های منطقه آسیب رساند و ترمیم جراحات را طولانی کند.
ضدعفونی‌کننده‌های رایج شامل الکل -اتانول و ایزوپروپانول- و بتادین، ساولن، ید، هیدروژن پراکساید و … هستند که در نام‌های تجاری مختلفی در بازار در دسترس هستند. از جمله مواد ضدعفنونی کننده معروف تولید ایران میتوان به محصولات سارفوسپت ساخت شرکت رضاراد اشاره نمود
ضدعفونی کننده ها به صورت کلی به 3 سطح میتوان تقسیم کرد:
سطح بالا (high level)
كاربرد اين مواد شيميايي عمدتاً در ۲ مورد است :
۱- ضدعفونی­ کردن سطوح
۲- وسایل حساس به حرارت.
در مجموع اصطلاح «استریلیزاسیون سرد» شاید موجب گمراهی و استفاده نادرست از این محلول­ها شده است.
نمونه ­های بارز : گلوتارآلدئید (Cidex)، هیدروژن پراکساید خالص، اسید پراستیک و هیدروژن پراکساید به همراه اسید پراست­یک.
اين مواد شيميايي در زمان طولانی­ تر، قادر به فراهم آوردن شرايط استريل هستند.
نمونۀ بارز محلول گلوتارآلدئید طی بیش از ۱۰ ساعت سبب از بین رفتن باکتری وژتاتیو، ویروس­های دارای جدار چربی و بدون جدار چربی، باسیل سل و اسپور می­ شود(جدول بالا)
متوسط (intermediate level)
این مواد شیمیایی برای ضدعفونی­ کردن وسایل non critical و سطوح به کار می ­روند و سبب از بین رفتن باکتری وژتاتیو، قارچ­، ویروس و باسیل سل می ­شود، اما بر اسپور تأثیری ندارد (جدول بالا).
این دسته به دلیل فعالیت توبرکلوسیدال، ضدعفونی ­کننده­ های بیمارستانی هم نامیده می ­شوند. شامل: یدوفر، محلول حاوی کلرین (سدیم هیپوکلریت) و آمونیوم چهارظرفیتی همراه الکل.
ضعیف (low level)
این دسته ضدعفونی ­کننده­ های بیمارستانی محسوب نمی ­شوند (not tuberclulocidal) و برای سطوح non critical و ضدعفونی ­کردن سطوح (بدون خون قابل رویت) به کار می­ روند. شامل : ترکیبات سادۀ آمونیوم چهارظرفیتی، فنولیک ­های ساده و مواد پاک کننده که عمدتاً بر باکتری وژتاتیو، برخی قارچ­ها و برخی ویروس­ها (نوع envelope یا لیپوفیلیک) مؤثر هستند و بر ویروس­های بدون پوشش چربی، باسیل سل و اسپور اثری ندارد.
انواع ویروس­های با جدار چربی (enveloped) و بدون جدار چربی (non enveloped) در جدول پایین خلاصه شده است.
ویروس­های بدون پوشش چربی مانند : فلج اطفال، کوکساکی ویروس نسبت به محلول ضدعفونی بسیار مقاوم هستند، درحالی که ویروس­های با پوشش چربی مانند ویروس هرپس و HIV به محلول ضدعفونی حساس هستند و به راحتی از بین می­ روند.